نظر ابوریحان بیرونی درباره هندوها-رسول جعفریان

درد حماقت از دید ابوریحان بیرونی
بدون شک، یکی از متفاوت ترین کتابهایی که در تمدن اسلامی نوشته شده است، کتاب «تحقیق ما للهند» ابوریحان بیرونی (م 440) است، دانشمندی شاخص، که خودش نیز منحصر بفرد است. اهمیت این اثر، در گزارش عالمانه، میدانی و بیطرفانه ای است که از باورهای مردمان هند دارد، کاری سترگ که جدای از پژوهش و تحقیقی که در آن است، با افق دیدی باز و عمیقا علمی نوشته شده است. در روزگاری که حتی تا ده قرن پس از آن، بسیاری از مردم، نمی توانند خارج از دایره تنگ دانسته ها و باورهای خود فکر کنند، او کوشیده است تا از بیرون، به فرهنگ و آیین مردمی با دقت نگاه و آن را گزارش کند و چنین اثر گرانبهایی را بیافریند. کدام کتاب از میان کتب ملل و نحل مسلمانان را می توان یافت که با چنین افق دیدی و با چنین نگاه بیطرفانه ای نوشته شده باشد؟ اگر توانسته بودیم نگاه بیرونی را به علم داشته باشیم، مسلما سرنوشت متفاوتی از آنچه امروز داریم، داشتیم.
و اما مقدمه این اثر، حاوی نکات مهمی است. توضیحات وی در باره مردم هند، زیان و دین آنها، و یادآوری نکاتی که می بایست، پیش از ورود به بحث به آنها توجه داشت. هر جمله این مقدمه، حاوی درسی آموختنی است. یکی از این نکات، این است که قوم هندی، از سر «حمق» در روزگار وی، خود را آینه تمام نمای حقیقت و واقعیت می داند. به هیچ چیز جز خود باور ندارد، و فکر می کند، هر آنچه از پادشاه و عالم و زمین و خوبی و هرچیز دیگر، تنها در میان آنان است و بس. گویی سایر مردم عالم، مشتی بی عقل و نادان هستند. هیچ شهری به جز شهرهای آنها نیست. تمام حقایق عالم، در میان دانسته های آنهاست. او نام این تصور را «درد حمقی می داند که درمان ندارد.
و حمق دردی است که آن را درمانی نیست، و آن این است که آنان [هندیان] اعتقاد می دارند که زمین، زمین آنان است، و نژاد نژاد ایشان، و ملوک آنان، سروران ملوک اند، و دین، دین آنان است. دانش همان است که ایشان را است. و از این رهگذر، خویشتن بزرگ می دارند و به عُجب می افتند، و نادان می گردند. و افزون بر این گمان نمی دارند که بر روی زمین، شهری باشد جز شهرهای آنان، و مردمانی باشند جز مردمان آنها، یا مردمان دیگر را نیز دانایانی باشند، بدان پایه که چون بشنوند که به خراسان و پارس، دانا یا دانایی هست، بر پایه این آفت، گوینده را جاهل انگارند و تصدیق او نکنند. (تحقیق ما للهند، ترجمه استاد صدوقی سها، ص 13).

رسول جعفریان